ԳԼՈՒԽ 5.

                           ԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ՄԻՖԱՊԱՏՈՒՄՆԵՐ

5.1. Եգիպտական միֆապատումները Մ. Մյուլլերի համանուն գրքում` արտահայտված նկարներով

«Միֆապատումներ» գլխում մենք ներկայացրեցինք բաբելոնյան, հունական, հայկական և հնդկական պատումների սյուժեները համառոտ: Նման ամբողջական պատում չունի եգիպտական պատմությունը` չնայած եգիպտական բուրգերի մոտ 5000 տարիների պատմական վաղեմությա­նը: Այս ոչ ամբողջական պատումների մեջ նույնպես խոսվում է երկու օվ­կիանոսներ «Նու»-ի և «Նութ»-ի մասին, որոնք` հանդիսանալով աշ­խարհի ստեղծման հիմքը, բնականաբար, դարձան բոլոր աստվածների ծնողները...

Աշխարհի ստեղծման հետ առնչվող եգիպտական պատումները հիմնականում ներկայացված են փառաբանական օրհներգերի տեսքով և ձոնվել են ավելի նոր ժամանակաշրջանում, որոնց հիմնական նպատակը աստվածների մեծարման և պաշտամունքային դարձնելու քարոզչությունն է եղել: Այս հիմներից իր բացառիկ արժեքով հայտնի է (մ.թ.ա. 1375 -1336թթ.) Ամենխոտեպ չորրորդ եգիպտական փարավոնի ձոնած հիմնը նվիրված Ար(և)ին` «Հիմն Աթոնին». Ար=Աթոն, որից հետո ան­վա­նա­փոխվելով` ի պատիվ Ար-Աթոնի, իրեն կոչել է Էխնաթոն (նկ. 7), թարգ­մանաբար` ՓԱՌՔ ԱՐԻՆ, որն իր «թեշ»[1] ճառագայթային «ձեռքերով» քնքշաբար շոյում և պահպանում է մարդկանց: Իրականում սա այն ՓԱՌՔ-ն է, որ անշնորհակալ մարդկությունն այսօր շռայլ ուղղորդում է սխալ անվանատիրոջ` (փառք աստծուն)...

Եթե վերը նշած պատումներում «Աշխարհի ստեղծումը» ներկայաց­վում էր խոսքային վառ մտապատկերներ ստեղծելու հիման վրա, ապա եգիպտականում նույն մտապատկերները ներկայացվում են նկարների միջոցով, այսինքն` գալակտիկայում տեղի ունեցող երևույթները և նրանց ստեղծող «հեղինակները» ներկայացվում են իրենց գործունեությունը կամ երևույթները բնորոշող համապատասխան այն կենդանիների կամ ա­ռարկաների միջոցով, որոնք իրենց առանձնահատկություններով բնու­թագրում են տվյալ երևույթը...

---

[1] Բացատրությունը` Մեհենագրեր բաժնում:

Նկ. 7. Էխնաթոնն իր ընտանիքով

.

Վերը նշած մեր տեսակետը որոշ չափով համընկնում է «Եգիպ­տական միֆապատումներ» գրքի հեղինակ` Մաքս Մյուլլերի արտահայ­տած մտքերին` իր գրքի «Առաջաբան հեղինակի կողմից» բաժնում, որը ներկայացնում ենք ամբողջութամբ` հայերեն թարգմանությամբ (ռուսերե­նից):    

               «Առաջաբան հեղինակի կողմից»

Այս հետազոտությունը մի ուրվագիծ է այն ահռելի թեմայի վերաբերյալ, որը, լինելով մեծածավալ և բարդ նյութ, բավականին մակերեսորեն է լուսաբան­վել նույնիսկ լավագույն գիտնականների կողմից: Այդ նյութի լիակատար լուսա­բանումը կպահանջեր մի քանի հատորներ և գրեթե մի ամբողջ կյանք: Ամենա­գլխավոր դժվարությունն այն է, որ ժամանակակից մտածողությամբ մարդկանց բացատրվի, թե ինչպես կրոնը կարող է գոյություն ունենալ առանց որոշակի կա­նոնակարգված տեսության, կառուցված լինելով միայն բազմաթիվ, զա­նազան և հաճախ իրարամերժ հիպոթեզներից (ընդգծումներն արված են մեր կողմից): Այս տեսական անորոշությունը կրկնապատկվում է ավանդական դարձած միմյանց փոխանցվող հղումների շնորհիվ: Հազվադեպ է պատահում, որ միֆապատման մասը ներկայացվի ամբողջությամբ: Մեծամասամբ մենք ունենք բազմաթիվ ոչ ամբողջական կամ բաժան-բաժան ակնարկներ, որոնք կարելի է միավորել մեկ տեսության մեջ, ունենալով բազմաթիվ բացթողումներ: Այլ առումներով էպիկա­կան ահռելի քանակությամբ նյութեր ներկայացնում են նույնատիպ դժվարու­թյուններ: Նյութն այնքան անկարգ է շարադրված, եգիպտական կրոնին վերա­բերող բոլոր գրությունները, ինչպես նշեցինք, միայն ակնարկներ են, որոնց մա­սին հազիվ թե հնարավոր լինի լիարժեք և ամբողջական հետազոտություն գրել: Պակաս բարդ խնդիր չէ եգիպտական բառերի և անունների հնչյունային արտա­բերումը: Մեծամասամբ եգիպտական բառերն ու անունները մեզ են հասել այն­պիսի տառադարձությամբ, որ նրանց արտասանությունը, հատկապես բաղա­ձայնների դեպքում, միշտ մնում են կասկածելի, եթե մենք չունենք նրանց ավելի հուսալի, հին դասական հնչողությունը: Եգիպ­տական լեզվի մեծ մասը մեզ միայն այդպես է հայտնի և շատ դեպքերում բառերը պետք է հարմարեցնենք արտասա­նությանը` ինքնակամ հնչյուններ ավելացնելով բառերում և անուններում: Հա­մապատասխանաբար, ես որոշեցի, որ լավ է հետևել հանրահայտ ոչ ճիշտ ար­տասանության ձևին, ինչպիսին է NUT, քան ստեղծել նոր արտաբերման հնչյու­նաձև` Newet, Neyewet: (Այստեղ միայն հայախոսը կարող է հաստատել, որ Newet, Neyewet հնչյունաձևը, դա հայերեն արտասանվող «նյութ» բառն է, հ.կ.): Ընդհանրապես, եթե ընթերցողն անտեղյակ է արևելյան գրության կարգին, դժվարություններ կունենա, ես զոհաբերում եմ ճիշտը հեշտին...

Երբեմն մեզ հաջողվում է ապացուցել, որ իրենք իսկ եգիպտացիները հե­տագայում սխալ են կարդացել անկատար մեհենագրերը, բայց մեծ մասամբ պետք է պահպանենք այդ ոչ ճիշտ տառադարձության ձևը, չնայած, որ գիտակ­ցում ենք նրանց ոչ կատարյալ լինելը: Այս ամենից պարզ է դառնում, թե ինչու եր­կու եգիպտագետ շատ հազվադեպ են համաձայնվում նույն բառի արտասանու­թյան հարցում: Հուսահատված վերադառնալով տառադարձության հնաոճ մե­թոդներին, ես ավելի լավ հնարքներ էի փնտրում, թե ինչպես խուսափել այդ դժվարություններից և ինչպիսի՞ (ճիշտ) լուծում տալ դրանց:

Եգիպտական պատմությունը չիմացողների համար այստեղ տեղին է նշել, որ հիմնական ժամանակահատվածները (ուշադրություն չդարձնելով անցումա­յին շրջաններին) այսպիսին է`

ü  Հնագույն թագավորություն 1-ից մինչև 6-րդ դինաստիա, մոտ 3400 - 2500թթ. մ.թ.ա.

ü  Միջին թագավորություն 11-ից մինչև 13-րդ դինաստիա, մոտ 2200 - 1700թթ. մ.թ.ա.

ü  Նոր թագավորություն 18-ից մինչև 26-րդ դինաստիա, մոտ 1600 - 525թթ. մ.թ.ա.

Գրքի ծավալը հնարավորություն չի տալիս հուշարձանների ամբող­ջա­կան ներկայացման համար, ուստի նրանցից շատերը չեմ ընդգրկել այստեղ: Ուսա­նողը կարող է համեմատել ժամանակակից գրականության հետ, իմ մեջբե­րում­ներով: Մեկնաբանությունները հնարավորինս սահմանափակվել են իմ կողմից, նրանց մեջ տեղ են գտել նոր կամ քիչ հայտնի տեղեկություններ: Չնայած ես աշ­խատել եմ խոսքս պահել կարճ և մատչելի միֆապատման մեկնության ընթաց­քում: Աշխատությունը պարունակում է մեծաքանակ մեջբերումներ բնագրից: Ես ջանացել եմ ուշադրություն դարձնել երկու բանի վրա, որ նախկինում չի արվել.

ա) Համեմատական մեթոդով - եգիպտական կրոնը մեկուսացված չի եղել իր զար­գացման ընթացքում, ինչպես ընդունված է հաստատել...

բ) Ինչպես շատ այլ կրոններում, այնպես էլ եգիպտական կրոնի վարդապե­տությունը հաճախ առավել վառ արտահայտված է արվեստում, այլ ոչ թե գրավոր տեքստերում, այնպես որ ժամանակակից մեհենագրերին հարկ է ավելի շատ օգ­տագործել եգիպտական նկարները:

Այսպիսով` ես համոզված եմ, որ այս գիրքը համեմատաբար ավելի մատ­չելի է, քան գիտականը և կօգնի ուսանողներին ավելի լավ հասկանալ Եգիպտոսի պատմական առավել մեծ ժառանգությունը:

Վ . Մաքս Մյուլլեր

(Փենսիլվանիայի համալսարան)

5.2. Կրոնի վերածումը կանոնակարգված տեսության

Մաքս Մյուլլերի կողմից գրված առաջաբանը պետք է ընդունել որ­պես գիտնականի խոստովանություն, որտեղ ճիշտ է ներկայացվել Ե­գիպտոսի պատմության խեղաթյուրված իրավիճակը, ներկայացրել է նաև խեղաթյուրման հետևանքները (որոնք բնագրում ընդգծված են մեր կող­մից), սակայն չեն նշվում խեղաթյուրման հիմնական պատճառները...

Պետք է համաձայնվել հեղինակի այն մտքին, թե «ինչպե՞ս բա­ցատրվի ժամանակակից մտածողությամբ մարդկանց, որ կրոնը կարող է գոյություն ունենալ առանց որոշակի կանոնակարգված տեսության», քա­նի որ այսօրվա մարդու մտապատկերում «աստվածը» և «կրոնը» ասո­ցացվել է նույն համարժեքով, որը հեռու է իրականությունից:

Կրոնը` որպես կանոնակարգված տեսություն, մարդկությանը հայտնի է եղել աստվածների Երկիր թափանցելուց շատ ավելի ուշ, երբ աստվածների «մրցապայքարում» հաղթանակած Հայա Էա «լեզվի աստ­ված»-ը մարդկությանը ներկայացավ իր նոր ծրագրերով: Նորընտիր «լեզվի աստված»-ը` լեզվի միջոցով, ստեղծեց ծիսակատարությամբ և ա­րարողությամբ պաշտամունք, որի հիմքում կեղծ մտապատկերների հի­ման վրա կառուցված, կանոնակարգված կրոնական տեսությունն է...

Պատճառները քննարկելու համար կատարենք մի փոքր էքսկուրս: Առաջ անցնելով ասենք, որ Երկիր թափանցած աստվածները հիմնակա­նում երկու տարբեր «մոլորակների» շուրջը պտտվող գնդաձև ակերի վրա զարգացում ապրած է ակներ և Գոյ ակներ են (որոնց մանրամասն կանդրադառնանք հետագայում), որոնք իրար հետ ընդհանուր ոչինչ չու­նեն, բացի Երկիրը նվաճելուց: Չնայած իրար հանդեպ թշնամության հաս­նող «ախոյանությանը», ունեն մեկ ընդհանուր թշնամի` Երկրի վրա առա­ջացած և զարգացում ապրած մարդկությունը, որոնցից սպասվող վտան­գը` իրենց միասնության գրավականն էր... Այս երկու աստվածություննե­րը, իրենց ընդհանուր գոյատևման և մարդկությանը հնազանդ և կա­ռավարելի դարձնելու համար, ունեն տարբեր ծրագրային մոտեցումներ: Իրենց միջև տեղի ունեցող թշնամության հասնող մրցակցության ըն­թացքում փոխվել են գլխավոր աստծո և ենթակայի դերերը: Գալակտի­կան քաոսի վերածող Հայա Էան, որը քաոսի ընթացքում իրեն համարում էր «գլխավոր աստված», պարտվելով` իր առաջնությունը զիջեց գալակ­տիկան վերականգնող Մարդուկ-Զևսին և դարձավ ենթակա, սակայն մի­լիարդավոր տարիներ անց, ենթակա Էան` կեղծիքով և խաբեությամբ, վերականգնեց իր առաջնությունը և մեր թվարկությունով նորից սկսեց իր քաոսաստեղծ գլխավոր աստծո դերակատարումը:

Պատմագիտության մեջ ընդունված է, որ հունական Զևսի աստվա­ծությունը նույնությամբ` միայն անունների փոփոխությամբ, փոխանցվեց Հռոմ` Զևսը անվանափոխվելով Յուպիտերով, և մնացած բոլոր աստ­վածները նույնպես անվանափոխվեցին, բացառությամբ Ապոլոնի: Նման մոտեցումը չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ նոր աստվածության կառավարման ծրագիրը տարբեր էր Զևսի ծրագրերից: Ցույց տանք օրինակով. Միացյալ Նահանգներում գործում է երկու կու­սակցություն` «Հանրապետական» և «Դեմոկրատական», այս երկու կու­սակցությունները նման են իրար իրենց կառուցվածքով, սակայն տարբեր են ծրագրերով: Նախագահական ընտրություններից հետո հաղթող կու­սակցության կողմից փոխվում են իշխանության ծրագրերը և, բնակա­նաբար, նոր ընտրված ղեկավարների անունները, իշխանության կա­ռուցվածքը մնում է նույնը` նախագահական: Այժմյան խորհրդարան­ներում հաղթող կուսակցությունները լինում են «հաղթող» իսկ պարտ­վածները` «ընդդիմադիր»: Աստվածների մոտ հաղթողը ներկայացվել է` «աստ»-ված, ինչպես՝ հատ-ված, բաց-ված, մշակ-ված, բառերում «ված» վերջածանցը ցույց է տալիս՝ եղած, դարձած՝ «աստ»-դարձած, իսկ պարտվողը` «սատ»-անա, ինչպես լավ-անա, վատ-անա, որտեղ «անա» վերջածանցը ցույց է տալիս՝ լինի-դառնա՝ «սատ»-դառնա...

Հետևաբար կարող ենք ասել, որ Հունական և Հռոմեական աստ­վածությունները նույնը չէին, քանի որ տարբերվեցին այդ երկրների մար­տավարական ծրագրերը, որն էլ փոխեց աշխարհի քարտեզը: Միևնույն ժամանակ իրարից խիստ տարբերվում են երկու աստվածությունների գլխավոր աստվածների անունները` «Զևս» և «Յուպիտեր»: Զևս անունը խորհրդանշվում է եգիպտական պատկերներում «բ Զեզ» տեսքով, իսկ Յուպիտերը, որի մեջ լսվում է «Յուպ»=«Up»=Ափ=Վեր, Յուպ-ի-տեր, կլի­նի Վերին Տեր, որը համընկնում է «Հայա Էա»-ին:

Վերադառնալով եգիպտական միֆապատումների խեղաթյուրմանը, պետք է ասել, որ հիմնական պատճառը հին և նոր դարաշրջաններում գերագույն աստծո փոփոխությունն է: Նոր, գերագույն աստվածն իր հետ բերում է «կրոնական» նոր մարտավարություն:

Հանրագիտարանային մեջբերում. «Կրոնական դուալիզմ» - «Թեալո­գիայում՝ (“теология”) դուալիզմը որակավորվում է որպես երկակիություն կամ դիտեիզմ, այսինքն` գոյություն ունեն իրար հետ հակամարտող երկու աստված­ներ։ Օրինակ` նրանցից մեկը կարող է չար, իսկ մյուսը բարի լինել, մեկը հսկում է հավասարակշռությունը, իսկ հաջորդը՝ քաոսի պաշտպանն է»։

Պատմական փաստերով առաջացած տրամաբանական եզրահան­գումը հետևյալն է. եթե «բարի» աստվածը մարդկությանը ներկայացել է իր առեղծվածային հսկայական շինություններով և գալակտիկայում տեղի ունեցող բարդ երևույթները ներկայացրել պարզունակ միֆապատումների տեսքով, ապա նույնը չի կարելի ասել «չար» աստծո համար: «Չար» աստվածը գերադասելով քաոսը և կեղծ մտապատկերները, քաոսի է վե­րածել ամբողջ գալակտիկան և խեղաթյուրում է մարդկությունն ու բնու­թյունն առ այսօր... Չնայած աստվածների միջև եղած այսպիսի խիստ հակասությանը` նրանք ստեղծել են մարդկանց մեջ զանգվածային հե­տևորդներ, որոնք պատրաստ են ամբողջությամբ նվիրվել իրենց «տեր» աստծուն: Երկու աստվածների միջև ծագած ծրագրային «տարաձայնու­թյունները» մարդկության մեջ արտահայտվում է երկու տարբեր կողմերի հետևորդ պետությունների միջև ծագած համաշխարհային պատերազմ­ներով...

Պետք է նշել, որ բացի առեղծվածային շինություններից, աստված­ների բոլոր ծրագրային կեղծիքները Երկրում իրագործվել են «տիրոջ»-ը նվիրյալ խմբավորումների կամ «նվիրյալ ազգ»-ի «ձեռքով», մարդկության բոլոր բնագավառներում... Հետևաբար խեղաթյուրման հիմնական պատճառն առաջացել է հին և նոր թագավորության` թագավորների և քրմերի ժամանակաշրջանում տարբեր աստվածների ծրագրային մար­տավարության հետևանքով: Բացի «չար» ու «բարի» աստվածների միջև եղած տարաձայնություններից, առաջացել էր կեղծելու նոր անհրաժեշ­տություն... Երկրում բազմացած ցեղերն, իրենց բնազդային զգացողու­թյուններից և աստվածների կողմից ներբեռնված կեղծ ծրագրերից հետո (ինչպես ներբեռնում են համակարգիչները), անցել էին գիտակցական նոր փուլ` սկսել էին տրամաբանել: Երկրում բնակվող մարդկանց կողմից նման տրամաբանական զարգացումն անհանգստացրեց հենց իրենց` երկիր թափանցած աստվածներին` «տերերին»: Նորաստեղծ մարդկանց զարգացումը` հիմնված գալակտիկայում տեղի ունեցող իրական ե­րևույթների գիտելիքների վրա, մեծ վտանգ էր ներկայացնում «նոր տե­րերին», քանի որ իրական երևույթների վրա հենված տրամաբանությու­նը կհանգեցնի ճիշտ պատասխանի: Աստվածների համար դժվար չէր կռահել, որ երկրի վրա ԱՐի կողմից ԱրԱրած Ար-մեն տեսակն օժտված է տրամաբանական մեծ պոտենցիալով, որը համեմատելի չէ իրենց՝ սողու­նատիպերի տրամաբանության հետ: Նրանք` ինչպես իրենց էացնող Սա­տուրնը, օժտված են հիշողության շատ մեծ տարողությամբ: Արաները` լինելով նորաստեղծ մարդատեսակների հիմնական դոնորը, իրենցից մեծ վտանգ էին ներկայացնում, քանի որ չէր բացառվում, որ նման տեմպով զարգացումը հետագայում մեծ դժվարություններ կստեղծեին հենց իրենց՝ աստվածներին: Աստվածներին մնում էր մեկ ելք` խախտել մարդկանց համեմատական չափանիշները, որով կխախտվեր տրամաբանական ճիշտ եզրահանգումը` սխալ տվյալներից կստացվի սխալ պատասխան: Ինչպես միշտ, այս դեպքում էլ հարցը լուծեց «...մտքով իմաստուն խորա­մանկամիտ հմուտ ամենագետ` Էա աստվածը», նա իր զինանոցից հանեց «ծանր հրետանին»` ԿԵՂ­ԾԻՔԸ...

Հին թագավորության քրմերի կողմից ներկայացրած գալակտի­կայում տեղի ունեցող իրական փաստերը, նոր թագավորությունում ներ­կայացվեց նոր «լույսի» տակ` կրոնով, որն էլ հիմք հանդիսացավ Մ. Մյուլլերի հարցադրմանը. «թե ինչպես կարող է կրոնը գոյություն ունենալ առանց որոշակի կանոնակարգված տեսության»: Այս նոր «լույսով» մարդկանց գիտակցության մեջ ստեղծեցին կեղծ մտապատկերներ: Նման անհեթեթություններով ստեղծեցին կեղծ չափանիշներ, որը խախ­տեց մարդու գլխուղեղում ընթացող համեմատության մեթոդով ստաց­վող տրամաբանական ճիշտ պատասխանը: Կեղծ չափանիշներով ստացված տրամաբանական կեղծ պատասխանը մարդն ընկալում է որպես ճիշտ: Միևնույն ժամանակ` հանդես գալով որպես գիտության և արվեստի հովանավորողներ (որը հաստատվում է միֆապատումներով), աստվածներն իրենց տիտղոսավոր ընտրյալների միջոցով ստեղծեցին կեղծ պոստուլատներ, որով նույն կերպ շեղեցին մարդուն գիտական ա­ռողջ զարգացումից: Մարդկությանը, իրենց հնազանդեցնելու և կառա­վարելի դարձնելու համար, ստեղծեցին կրոնական կեղծ կանոնակարգ­ված տեսություն (ծրագիր), որտեղ իրենց դարձրեցին պաշտամունքի առարկա և վերջապես իրենց մեծարելով ներկայացան որպես տիեզերքի շարժող Ուժ:

                                                    Հնչյունային արտաբերում

    Պակաս բարդ խնդիր չէ եգիպտական բառերի և անունների հնչյու­նային արտաբերումը (Մ. Մյուլլեր): Այս խնդրին մենք նույնպես անդրա­դարձանք «Նյութերի բացահայտում և մեկնաբանում» բաժնում` «Բաբե­լոնա-աքքադական սեպագրերից թարգմանված բառերը լատինատառ հնչյուններով հնարավոր չէ ճիշտ արտաբերել միջագետքյան լեզվային հնչողությամբ, քանի որ արևելյան երկրների հնչյունային վիբրացիաները միշտ չէ, որ կարող է արտահայտվել լատինատառ հնչյուններով»: Սակայն եգիպտական անվանումների ու մեհենագրերի ուսումնասիրությունից պարզվեց, որ շատ անվանումներ, որոնք ներկայացնում են տվյալ «անձի» գործողությունը կամ գործունեությունը, բացատրվում են այլ լեզուներով...

Փորձենք այս երևույթը մեկնաբանել տրամաբանորեն, մինչ այժմ մեզ հայտնի փաստերի հիման վրա: Այսօր մեզ դժվար է ասել, թե հին թա­գավորության ժամանակ եգիպտական քրմերն ու փարավոնները ի՞նչ լեզվով էին խոսում, քանի որ կան շատ փաստեր, որ նույնիսկ միջնադա­րում կրոնական և պալատական լեզուները անհասկանալի են եղել տվյալ երկրի պարզ մասսաներին: Դա հետապնդել է մի քանի նպատակ` վերնա­խավի անհասկանալի լեզուն պարզ մասսաների մեջ առաջացնում է տգիտության, թերարժեքության բարդույթ, որով ընդունվում է դիմացինի մեծությունը և իրենց ցածր կարգավիճակը: Հաջորդը դա այն շարժառիթն է, որով հասարակ «մահկանացուները» իրենց արժանապատվության հաշվին ձգտում են ներգրավվել այդ «բարձր» հասարակության մեջ, թե­կուզ որպես ցածր օղակ, սերտելով այդ լեզուն, խտացնելով «վերնախա­վի» շարքերը, ստեղծելով պնակալեզների ներքնախավ` «հարմարվող մարդատեսակներ»...

Պետք է խոստովանել, որ այս մեթոդը կիրառվում է առ այսօր, ոչ միայն տարբեր ազգային լեզուների կիրառմամբ, այլ նաև նույն ազգային լեզվով խոսող տարբեր մասնագետների մասնագիտական մտքերի յու­րահատուկ ձևակերպումով` օտարահունչ տերմինաբանությամբ, որով թերարժեքության բարդույթ են ստեղծում «ոչ գիտակ» մասսաների մոտ, ընդգծելով իրենց «գերակայությունը», չկասկածելով իրենց գիտելիքների խեղվածության վրա:

Վերադառնալով եգիպտական պատումներին, հարկ ենք համարում նշել, որ շատ դժվար է վերականգնել մի պատմություն, որը, բացի աստ­վածների միտումնավոր խեղաթյուրումից, ավերվել է նաև մասնագետ­ների ապաշնորհ «բացահայտումներից» և անունների յուրովի տառա­դարձումների հետևանքով առաջացած «քաոսից»... 

                            

                             

Հարգելի ընթերցող,  ձեր հարցերը, մեկնաբանություններն ու առաջարկությունները ներկայացրեք  ֆեյսբուքում: